Geheime oorlogen (75 page)

Het graf van dr. Kelly ligt in de verste hoek van de gemeentelijke
St. Mary-begraafplaats van Southmoor. In de verte zijn de bossen van Harrowdown Hill te zien waar hij de dood vond, een dood die waarschijnlijk nooit zal worden opgehelderd. Het kerkhof ligt op slechts 120 kilometer afstand van Gerechtszaal 76, waar lord Hutton zijn vonnis velde. Volgens veel critici lag dit vonnis nog vele kilometers verder verwijderd van de waarheid.

Op 7 juli 2004 belde George Tenet op zijn beurt John Scarlett, inmiddels het nieuwe hoofd van de geheime inlichtingendienst, en ook Meir Dagan, die Efraim Halevy als hoofd van de Mossad was opgevolgd en Eliza Manningham-Buller, die na Stephen Lander het hoofd van de binnenlandse veiligheidsdienst was geworden. Tenet bedankte hen allen voor de hulp die de verschillende diensten hadden geboden in de zeven jaar dat hij de
CIA
had geleid en wenste ieder ten slotte veel geluk bij de voortdurende strijd tegen het terrorisme. Vervolgens deelde hij hen mee dat hij de volgende dag afscheid nam. Niemand vroeg waarom, want iedereen wist het al: Tenet was het inlichtingenhoofd geweest dat aan president Bush had verteld, en die weer aan Tony Blair, dat de
CIA
over
slam dunk
– keiharde – bewijzen beschikte dat Irak massavernietigingswapens had. Het had Bush en Blair hun laatste argument gegeven voor de inval in Irak. Tenets bewering was als geen andere in tegenspraak geweest met de uitspraken van David Kelly en alle anderen die haar betwijfelden.

Terwijl Tenet zijn belronde deed, lag er een rapport op zijn bureau dat zijn claim over de aanwezigheid van massavernietigingswapens bestreed en nieuwe twijfels opriep over het Hutton-rapport. Het document was opgesteld door zijn voormalige onderdirecteur Richard Kerr, aan wie Tenet het had toevertrouwd om gedetailleerd en onpartijdig te rapporteren hoe deze claim had kunnen ontstaan. Toen Kerr het verslag had afgeleverd, las Tenet tot zijn schrik dat de spionnen van de
CIA
, na tien jaar speuren naar de waarheid over Saddams arsenaal, getuigenissen uit onbetrouwbare en zelfs bedrieglijke bronnen in hun publicaties hadden toegelaten. Na Kerrs bevindingen te hebben gelezen wist hij dat hij voortaan door het leven zou gaan als incompetent, als het
CIA
-hoofd van de ultieme spionageblunder. Niets uit de afgelopen zeven jaar kon dit nog ongedaan maken. De hele Tweede Golfoorlog van Amerika en zijn bondgenoten was gestoeld geweest op een aperte onwaarheid.
Slam dunk
, keihard: Irak bezat geen massavernietigingswapens.

Op 30 december 2006, nadat het Irakese gerechtshof Saddam Hoessein wegens oorlogsmisdaden ter dood had veroordeeld, beefde de voormalige leider bij het zien van de galg.

Een uur eerder had hij de rituele procedure voor een executie doorlopen. Hij at zijn maaltijd van gekookte kip met rijst en dronk daarbij meerdere bekers warm water met honing. Het aanbod om gebruik te maken van het toilet in zijn cel, om zichzelf de vernedering te besparen van een natte broek in de executiekamer, sloeg hij af.

Om half drie in de ochtend knielde hij en verrichtte voor het laatst zijn rituele wassing van handen, voeten en het gezicht. Daarna nam hij plaats op de rand van zijn metalen bed en sloeg zijn koran open. Deze was een geschenk geweest van zijn vrouw, dat hij bij aanvang van zijn proces had ontvangen. Pas toen het doodsvonnis was uitgesproken, was hij erin gaan lezen.

Ondertussen werd in de executiekamer, met behulp van een zak vol zilverzand, het valluik getest. Tweemaal zwaaide dit open en dook de zak de diepte in. De beul oordeelde dat het touw beide keren volledig strak had gestaan.

Om kwart voor drie in de ochtend arriveerden twee medewerkers van het mortuarium met een eenvoudige houten kist. Deze werd naast de galg opgesteld. Om tien voor drie verschenen de getuigen: leden van de Irakese rechterlijke macht, geestelijken, een regeringsvertegenwoordiger en een arts. Het gefluister verstomde toen de deur werd geopend. Vastgehouden door twee Irakese bewakers met kappen op, knipperden Saddam Hoesseins ogen in het felle licht van de Irakese videocamera.

De bewakers hielden hem stevig bij de ellebogen en gebaarden hem naar de twaalf treden, die leidden naar het platform met de galg. Aan de voet van de trap las een regeringsambtenaar het officiële doodvonnis voor.

Een waarnemer herinnerde zich: ‘Saddam begon te prevelen, maar de woorden kwamen niet. De doodsangst in zijn ogen was zichtbaar voor ons allen. Hij begon tegen te spartelen, maar hij had geen spierkracht.’

De ambtenaar trok zich terug. De bewakers grepen Saddam nog steviger vast en dwongen hem min of meer het trapje op. De beul, ook een Irakees, liep naar voren. In zijn hand had hij een kap. Hij bood de blinddoek aan Saddam aan, maar die schudde van nee. Een van de bewakers bond snel Saddams handen op zijn rug. Hij werd naar het midden van het platform gewerkt.

Plotseling klonk het geluid van een hefboom die met een ruk omlaag werd geduwd. Het valluik zwaaide open en Saddams lichaam viel omlaag. Met zijn nek gebroken bleef hij nog een paar minuten hangen. Daarna deed de arts een stap naar voren en luisterde met zijn stethoscoop of het hart nog klopte. Stilte. De twee mannen van het mortuarium sneden het lijk los. Hun mes om het touw te doorklieven leek sterk op een slagersmes.

Om veertien minuten over drie in de ochtend werd het lichaam van Saddam Hoessein in de eenvoudige houten kist gelegd en naar een koelcel van het mortuarium gebracht, in afwachting van het besluit over de afhandeling. Zijn weduwe had verzocht het lichaam aan haar over te dragen om hem in het familiegraf bij te zetten naast zijn twee zoons.

20

In Vauxhall Cross had John Scarlett met groeiende verbazing gekeken naar de gebeurtenissen in Washington, waar na Tenets vertrek J. Porter Goss als diens vervanger werd benoemd. De voormalige spion had toen hij tijdens de Koude Oorlog bij de
CIA
-post in Londen zat ooit bij
MI
6 aangeklopt toen hij zocht naar ‘goede informatie over de kgb’. Vanwege zijn gebrek aan kennis van de Russische inlichtingendienst had Goss geen indruk weten te maken op de verbindingsofficier van
MI
6. Diep verontwaardigd, een opvallende karaktertrek van hem, was hij snel naar Washington teruggekeerd.

Goss wendde zijn politieke vaardigheden aan en sleepte een Congreszetel in de wacht, waarna hij er al snel voorzitter werd van de inlichtingencommissie; in deze functie oefende hij invloed uit om de
CIA
voortdurend aan te vallen, dit omdat de dienst was ‘uitgegroeid tot een vormelijke bureaucratie, die op de spreekwoordelijke afgrond afkoerst’. Voor president Bush waren zijn woorden voldoende om hem te benoemen, en bij de hoorzitting in de Senaat kreeg hij de steun van een royale meerderheid, waarna hij prompt naar het
CIA
-hoofdkwartier in Langley werd gereden ‘om de plek in zijn vingers te krijgen’. Kort na zijn komst verlieten veel vooraanstaande oudgedienden de dienst, onder wie Stephen Kappes, hoofd clandestiene operaties en voormalig
CIA
-hoofd in Moskou, die een spion was die door Scarlett zeer werd gerespecteerd. Samen hadden de twee kort daarvoor nog kolonel Khaddafi overgehaald om zijn massavernietigingswapens op te geven in ruil voor de toezegging dat Libië niet langer als een pariastaat werd behandeld.

Ruim anderhalf jaar later, op 5 mei 2006, werd Porter Goss ten slotte ontslagen door Bush; hij had binnen de dienst zoveel verbittering gezaaid dat deze ‘de
CIA
bijna [dreigde] te vernietigen. De dienst is dusdanig beschadigd dat bijna niemand het wil geloven,’ aldus Carl
Ford, staatssecretaris voor inlichtingen. Inmiddels was John D. Negroponte, voormalig ambassadeur in Irak, aangesteld in een nieuw gecreëerde functie: directeur van de overkoepelende Nationale Inlichtingendienst. Het was een van de eerste aanbevelingen geweest van de 9/11-commissie, die onderzoek deed naar het grote falen van de
CIA
en de
FBI
. Het verschafte Negroponte het hoogste gezag over de Amerikaanse inlichtingengemeenschap, en de
CIA
kwam onder de beperkte leiding van generaal Michael Hayden, de voormalig directeur van de Nationale Veiligheidsdienst
NSA
. Zijn eerste buitenlandse bezoek als
CIA
-hoofd gold Londen, voor een ontmoeting met Scarlett. Beiden hadden al een groot vertrouwen in elektronische observatie en zagen de nuttige toepassing ervan in
hot pursuits
van terroristen, waarbij op de kaart aangegeven grenzen worden genegeerd. Het was deze zienswijze die garandeerde dat hun vriendschap tot in 2007 zou voortduren.

Zelfs zijn tegenstanders erkenden dat Jonathan Evans een workaholic was, die vaak al voor zonsopgang in Thames House verscheen en pas naar huis ging als de theaters aan West End leegstroomden. Zijn staf vermoedde dat hij werd gedreven door de hoop ooit de zestiende directeur-generaal van de binnenlandse veiligheidsdienst te worden. Sinds de bomaanslagen in Londen in juli 2005 had
MI
5 onder felle kritiek gestaan; veel daarvan was op de brede schouders van Eliza Manningham-Buller terechtgekomen, en de roep om haar ontslag had aangehouden. Alleen Evans wist dat ze al voor de aanslagen had besloten om in april 2007 afscheid te nemen; ze had hem toen verteld dat het na vier jaar tijd zou zijn voor een nieuw gezicht aan het roer. Hoewel ze het niet had gezegd, had hij het gevoel gehad dat de post voor hem zou zijn.

Na zijn aanstelling als adjunct-hoofd in 2005 had de staf Evans lange tijd beschouwd als ‘een kouwe kikker met weinig sociale vaardigheden en met de somberheid van een begrafenisondernemer’. Colin Wallace, een agent die in Noord-Ierland met hem had gewerkt, herinnerde zich: ‘Evans was de spion der spionnen. Als geen ander wist hij in de straten van Belfast te opereren. Hij wist hoe je informanten rekruteerde en was bereid om ingecalculeerde risico’s te nemen in hoe je hen inzette. Maar hem lukte het altijd. Op het laatst had hij een informant die dicht bij Gerry Adams stond.’ Stella Rimington, zijn voormalige baas, beoordeelde Evans als ‘een man die zich lastig liet leren kennen. Maar zijn oog voor detail viel niet te ontkennen.’
Na de bomaanslagen in Londen beseften zijn tegenstanders binnen
MI
5 dat zijn uitgebreide kennis en zijn vermogen om deze om te zetten in voortreffelijke informatie van essentieel belang waren bij het nasporen van de connecties die de in Groot-Brittannië geboren daders hadden met Al-Qaida in Pakistan. Zij beseften ook dat hij een gestage informatiestroom leverde voor de 22 andere inlichtingendiensten waarvoor Osama Bin Laden het belangrijkste doelwit bleef. In de lange uren voordat anderen op hun werk arriveerden of nadat hun dag erop zat, studeerde hij achter de gesloten deur van zijn werkkamer op elke gemelde waarneming en elk woord dat Bin Laden had gesproken ter verheerlijking van de moordpartijen die in zijn naam waren aangericht: op Bali waren tweehonderd doden gevallen, hoofdzakelijk jonge Britse en Australische toeristen; in Tunesië waren nog eens vijftig toeristen omgekomen toen ze een tweeduizend jaar oude synagoge verlieten en er een bom in een vrachtwagen ontplofte; in Londen waren meer dan vijftig mensen gedood, honderden gewond geraakt en hadden talloze anderen post-traumatische stress opgelopen.

Telkens weer had Bin Laden het geweld en de verwoesting gerechtvaardigd door zich op dezelfde wederkerigheid te beroepen: ‘Net zoals u doodt, zult u worden gedood; net zoals u ons met bommen bestookt, zult u met bommen worden bestookt.’ Tijdens de ramadan en zelfs op de heiligste dag van de islamitische kalender, Eid-al-Adha, het Offerfeest, had hij opgeroepen tot de jihad en beloofd dat de opoffering van ‘alle islamstrijders beloond zal worden; ze zullen een groep ridders zijn die zich ophouden op een hoge bergpas, om af te dalen en onze vijanden tegemoet te treden.’

Evans was gaan inzien dat de geesteswereld van Osama Bin Laden geen ander contact met het Westen toestond dan door vernietiging, waarbij hij wel inzag welke geweldige kansen de westerse technologie bood om op ongekende schaal verwoesting aan te richten. Binnen
MI
5 was Evans de eerste inlichtingenofficier geweest die waarschuwde dat activisten zich zouden inschrijven voor een studie toegepaste wetenschappen aan de Britse universiteiten; hier zouden ze leren het vuur te ontsteken waartoe Bin Laden hen opriep, in zorgvuldig gekozen bewoordingen om de geloofwaardigheid van zijn dreigement aan te tonen.
Wat u ons hebt aangedaan, zullen wij u aandoen
. Ook had hij zijn groeiende aanhang ervan overtuigd dat dit niet het moment was om een beweging te stichten die uiteindelijk de massa zou mobiliseren. Dat zou later wel komen. Wat nú belangrijk was, zo had hij in zijn
toespraken voortdurend benadrukt, was geloven in de urgentie van een dermate overweldigend en grootschalig geweld dat dit het Westen – de Amerikaanse satan en diens volgeling Groot-Brittannië – op zijn grondvesten zou doen schudden. Vervolgens zou de hele moslimwereld ten strijde trekken in haar jihad, de heilige oorlog.

Dat was niet gebeurd. ‘Het is onze taak, te zorgen dat het nooit gebeurt,’ had Evans tijdens een stafvergadering gezegd.

Eliza Manningham-Buller ging met pensioen op de aprildag die ze had aangekondigd en op haar afscheidsfeestje, bijgewoond door Europese en Amerikaanse inlichtingenhoofden, leidde ze Evans welwillend rond om hem aan al haar gasten voor te stellen. In haar speech herinnerde ze alle aanwezigen eraan dat dit de laatste keer was, dat ze van haar zouden horen. Ter afsluiting en met een laatste bulderende lach deelde ze mee dat ze niets te vrezen hadden van haar memoires. Die zouden er namelijk nooit komen. Een aantal van haar gasten zag dit als een steek onder water naar Stella Rimington en haar autobiografie.

De volgende ochtend betrok Jonathan Evans de werkkamer van de directeur-generaal en besteedde zijn eerste dag aan het ordenen van zijn verzameling boeken en documenten over Al-Qaida. Tot in de avond werkte hij zich bij over de laatste rapporten over deze organisatie. El Salvador was nu het nieuwste land waar Al-Qaida op zijn reis over de wereld zijn geld witwaste. Verder had de
FBI
een update gestuurd over de meest recente Amerikaanse bedrijven – veelal grote spelers in de hightechindustrie – waarin Al-Qaida naar zijn sterke vermoeden aandelen kocht. Verscheidene bedrijven hadden Britse vestigingen. Er waren heel wat rapporten die zijn aandacht opeisten. Zijn eerste werkdag duurde dan ook tot bijna middernacht.