Geheime oorlogen (46 page)

Zodra er iets telefonisch werd gecommuniceerd, per versleutelde fax verzonden of per e-mail cyberspace in werd gestuurd, werd het heimelijk onderschept door de technologie in Fort Meade of een van de 25 luisterposten wereldwijd: van Waihoapai in Nieuw-Zeeland en Kojarena in West-Australië tot de noordgrens van Finland vergaarde het Systeem de informatie. Een miljoen woorden per seconde. Zeventig miljard per dag. Elke dag. Elke week. Elke maand. Niemand die de omvang van deze ‘vangst’ wist. Net als bijna alles bij de
NSA
waren zulke cijfers geheim.

Degenen die in deze vakken verdeelde wereld werkten, opereerden binnen een structuur van acroniemen, van
COMINT
,
communications intelligence
, tot
TELINT
,
telemetry intelligence
(dataverkeer via raketten); er was een
INT
, een identificatienummer, voor elke taak die in hun gecompliceerde wereld werd uitgevoerd. Een kleine commissie deed niets anders dan namen wikken, wegen en wijzigen en nieuwe namen verzinnen om het risico van beveiligingslekken te verkleinen.

Het mondiale bereik van de dienst werd voortdurend uitgebreid. Nieuwe satellieten werden in de ruimte gebracht, nieuwe telemetriesystemen geïntroduceerd, nieuwe omloopbanen nabij de beide polen uitgekozen en nieuwe stations geopend.

Twee daarvan waren in gebruik genomen op die novemberdag in 1989 toen William Webster zijn collega Colin McColl voorging langs de tweeëntwintigduizend parkeerplaatsen voor het personeel (in 2007 waren dat er achtendertigduizend, ieder met zijn of haar toegewezen parkeerplaats).

McColl en Webster werden die ochtend ontvangen door vice-admiraal van de Amerikaanse marine William Studeman, de twaalfde directeur van de
NSA
. De politiek in Washington dicteerde dat de dienst
diende te worden geleid door een marineman of een legerman, want uiteindelijk viel de
NSA
onder de verantwoordelijkheid van het ministerie van Defensie. De onderliggende gedachte was hierbij, dat alleen een militair zou weten hoe de meer temperamentvolle onder de cryptologen en wiskundigen in het gareel konden worden gehouden. Het waren ‘bijna-genieën voor wie de normale regels niet gelden’, zo had president Truman hen ooit beschreven.

Een aantal van hen was afkomstig van Bletchley Park en had na de oprichting van de
NSA
gekozen voor een hoger salaris en een beter leven voor hun gezin. Hun aandeel in het kraken van de Duitse Enigmacode destijds maakte hen legendarisch binnen de gemeenschappen rondom Fort Meade. Onder hun buren bevonden zich tijdelijk van het Britse
GCHQ
geleende specialisten; anderen waren overgeplaatst vanuit Canada’s Communications Security Establishment, dat na de naoorlogse schandalen rond Sovjetspionnen in dat land was opgericht. Een aantal kwam van het Australische Defense Signals Directorate en het Nieuw-Zeelandse Government Communications Security Bureau, die beide al nauwe banden onderhielden met de
NSA
. De veiligheidsdienst bracht ze allemaal samen onder de paraplu van het
UKUSA
-akkoord, een al lang bestaande geheime overeenkomst tussen Groot-Brittannië en de Verenigde Staten.

Onder dit akkoord is het
GCHQ
het coördinerende centrum voor het vergaren van elektronische geheime informatie uit Europa, Afrika en Rusland ten westen van de Oeral. De
NSA
beslaat het deel ten oosten van deze bergketen, waaronder Japan en China, alsmede Noord- en Zuid-Amerika en de Cariben. Australië en Nieuw-Zeeland monitoren het zuidelijk deel van de Grote Oceaan en Zuidoost-Azië. Dit wereldwijde afluisternetwerk garandeert dat er binnen het bestreken gebied nergens gaten vallen.

In 1989 had men in Fort Meade de dramatische val van de Berlijnse Muur op zijn beeldschermen gezien en geluisterd naar president Mikhail Gorbatsjov, die zei dat Rusland nog altijd ‘zijn eigen plaats als supermacht’ had. Voor zijn gehoor was dat voldoende reden om de oude vijand te blijven bespioneren. Het jaarlijkse budget van het
GCHQ
werd verhoogd naar zeshonderd miljoen pond, waarmee het veruit het grootste deel van de Britse inlichtingenfondsen opslokte. Ook werkte het
GCHQ
mee aan geheime projecten van de
NSA
, gefinancierd uit fondsen die in de uitgaven voor andere Amerikaanse defensieprojecten verborgen zaten.

Met zijn licht Texaanse accent en in zijn marinedossier qua ‘seksuele geaardheid’ geregistreerd als ‘hetero’, had Studeman enkele weken na de val van de Berlijnse Muur de leiding van de
NSA
overgenomen. Zijn reputatie als nuchtere inlichtingenofficier was hem vooruitgesneld. Voordat hij bij het Naval Operational Intelligence Center in Washington commandant werd, had hij in de Vietnamoorlog gediend als inlichtingenhoofd operaties bij de Zevende Vloot. Hij had de naam snel goede beslissingen te kunnen nemen.

Zijn staf beschouwde hem als een geruststellende en kalmerende figuur na de verbitterde ruzies rondom zijn voorganger, generaal William Odom, die uiteindelijk de laan uit was gestuurd nadat hij vergeefs had gestreden om fondsen te werven voor een nieuwe generatie miljarden verslindende satellieten die een atoomoorlog in de ruimte moesten kunnen doorstaan. Dit was door zijn betaalmeesters ‘misplaatst’ geacht, maar er was wel geld beschikbaar om
ECHELON
uit te breiden.

Geen ander observatienetwerk binnen de
NSA
was zo geheim en alomvattend als dat wat als de parel aan de kroon werd beschouwd:
ECHELON
kon toegang krijgen tot het satellietverkeer vanuit elke computer en telefoon op aarde.
ECHELON
las klantengegevens in bij hun bank, patiëntendossiers in ziekenhuizen en geheim veronderstelde details van zakendeals. Hiertoe hadden ze toegang, en tot veel meer: ook de e-mailtjes tussen prinses Diana en Dodi Al-Fayed waren in de laatste weken van hun ten ondergang gedoemde relatie routineuze onderscheppingen geweest voor
ECHELON
.

Tientallen miljoenen huilerige spijtbetuigingen, dreigende eisen en kruiperige excuses die dagelijks over de telecommunicatienetwerken van de wereld vlogen werden uitgeplozen, en alles wat belangrijk leek (zoals de correspondentie tussen Diana en Al-Fayed), werd opgeslagen in het elektronische archief van de
NSA
dat wel vijf biljoen tekstpagina’s kon bevatten. Studeman had het systeem ‘waarschijnlijk de grootste verwerkingsplaats ter wereld’ genoemd.

ECHELON
maakte gebruik van een eigen softwareprogramma,
Dictionary
, om miljarden namen, zinsneden en telefoonnummers in alle landen ter wereld te herkennen. De toegang tot Dictionary was beter met wachtwoorden beveiligd dan welke bankkluis dan ook, en het programma kon in enkele nanoseconden honderden miljoenen berichten doorzoeken.

Het waren deze capaciteiten die Colin McColl naar Fort Meade hadden gelokt om meer te weten te komen over de belangrijke rol
die een
NSA
-basis in het noorden van Engeland binnen
ECHELON
speelde.

In Yorkshire, een kleine vijfduizend kilometer verderop aan de andere kant van de Atlantische Oceaan, pacht de
NSA
voor een habbekrats ruim 220 hectare grond, grasland dat ooit door schapen werd begraasd en dat in 1959 werd geschonken door het Britse ministerie van Defensie. Op het huurcontract staat slechts ‘Project 8313’. Het stuk land werd later omgedoopt tot Royal Air Force Station Menwith Hill –afkomstig van het eeuwenoude Saksisch voor ‘stenige grond’ – hoewel de enige link met Groot-Brittannië bestond uit een symbolische verbindingsofficier van de
RAF
en een politiedetachement van het ministerie van Defensie, dat ook nu nog langs de hoge en met een alarmsysteem uitgeruste prikkeldraadafrastering patrouilleert.

Menwith Hill is in elk opzicht een stukje Amerika op Britse bodem: de supermarkt verkoopt het beste Amerikaanse vlees en heeft Amerikaanse drank en snoepgoed op voorraad. In de kapel worden beurtelings diensten gehouden voor katholieken, joden en protestanten. De sportfaciliteiten omvatten onder andere een basketbalaccommodatie, en er zijn honkbal- en voetbalvelden. Bezoek wordt niet toegelaten tot het terrein, en de tweeduizend werknemers worden geïnstrueerd om nieuwsgierige buurtbewoners te zeggen dat ze in ‘militaire functie’ zijn.

Toen de schapen verdwenen en de gebouwen werden opgetrokken, ging in de pubs het gerucht dat Menwith Hill was bestemd om een radarstation te worden dat moest waarschuwen voor aanvallen door Sovjetbommenwerpers; in 1960 stonden de kranten bol van dit soort verhalen. Later kwamen er geruchten dat men in Menwith Hill vliegende schotels ging opsporen. Er waren immers meldingen geweest van vreemde objecten in de lucht.

Toen de Amerikanen arriveerden, namen de berichten toe dat er achter de bewaakte hekken bollen oprezen die op reusachtige golfballen leken. Sommige waren nog hoger dan veel van de gebouwen in het nabijgelegen stadje Skipton: enorme witte bouwwerken, waarvan sommige in een groepje bijeen en andere in hun eentje, alsof het afgedankte decorstukken waren op de set van een sciencefictionfilm.

Destijds vermoedde niemand wat het echt waren: radarkoepels, het hart van
ECHELON
in zijn rol als mondiale luistervink. Alle radarkoepels werden door experts van de
NSA
in een zorgvuldig uitgelijnde baan geplaatst, de
Runway
, wat hun in staat stelde om de berichten
van communicatienetwerken te onderscheppen. Beschermd door een verharde tefloncoating tegen de slagregens vanuit de Noordzee werden de golfballen elk uitgerust met computers om de netwerken te blokkeren die wereldwijd hun berichten verzonden, om deze ongemerkt in hun koepels op te slokken.

Het aanvangsbudget voor deze radarkoepels was 26 miljoen dollar; binnen een jaar was daar nog eens vijftien miljoen aan toegevoegd voor wat het Amerikaanse ministerie van Defensie ‘steun aan uitbreiding geheime missies’ noemde. Soms vielen die nauwelijks te classificeren als maatregelen tegen een bedreiging van de nationale veiligheid van het Verenigd Koninkrijk of de Verenigde Staten. Telefoongesprekken van Jane Fonda, dr. Benjamin Spock en de leider van de Zwarte Panters Eldridge Cleaver, allen vooraanstaande tegenstanders van de Vietnamoorlog, werden in Menwith Hill afgeluisterd.

In 1980 werd op de basis exclusief gebruikgemaakt van twee systemen: Silkworth en Moonpenny, namen die waren gekozen door de naamgevingscommissie in Fort Meade. Beide systemen maakten gebruik van speciaal ontworpen satellieten die boven doelgebieden gepositioneerd waren om over lange afstanden met microgolftechniek verstuurde radioboodschappen te onderscheppen. In 1984 was Silkworth inmiddels voldoende uitontwikkeld om gesprekken te volgen tussen een bedrijf en zijn bijkantoren, of tussen militaire installaties in een bepaald land. Een jaar later had men de techniek geperfectioneerd om intercomgesprekken binnen de muren van een gebouw op te nemen. Ondertussen was men er met het Moonpenny-systeem in geslaagd om in de satellietcommunicaties te wroeten die andere landen gebruikten en zo de signalen van hun satellieten naar hun grondstations te onderscheppen. Van Rusland, Israël en de groep Arabische landen die de Arabsat-satelliet in beheer hadden, werden al hun zogenaamd beveiligde berichten onderschept en hun encrypties door de computers in Menwith Hill gekraakt.

Tijdens zijn bezoek kreeg McColl van Studeman te horen dat Menwith Hill ‘ongeveer twee miljoen onderschepte berichten per uur [aankon]. Van deze werden er dertienduizend apart gelegd en daarvan werden er zo’n tweeduizend naar Fort Meade doorgezonden, waarvan er rond de twintig voor analyse werden geselecteerd.’ Dit betekende dat Menwith Hill in 1989 17,5 miljard berichten onderschepte waarvan er 17,5 miljoen werden geanalyseerd. Er is ‘alle reden’ om te geloven dat de cijfers voor 2007 ‘aanzienlijk hoger’ waren, zo bevestigde een voormalige medewerker van Menwith Hill.

In het komende decennium zou Menwith Hill de voornaamste gebruiker van
ECHELON
blijven, met extra programma’s als Sire en Steeplebush. In 1993 hielp het station Amerikaanse bedrijven aan buitenlandse contracten ter waarde van 26,5 miljard dollar door de regeringen in derdewereldlanden te waarschuwen dat hun ministers steekpenningen aannamen. De contracten werden daarna aan Amerikaanse ondernemingen toegekend. Bij een wapendeal en de verkoop van de Europese Airbus aan Saoedi-Arabië trok de Franse premier Edouard Balladur aan het kortste eind. Hij liep zes miljard dollar mis toen Silkworth berichten had onderschept die aantoonden dat Airbus-zaakwaarnemers een Saoedi-functionaris smeergeld boden, wat ertoe leidde dat er een contract werd gesloten met Boeing. In 1994 onderschepte
ECHELON
telefoongesprekken tussen het Franse Thomson-
CSF
en de Braziliaanse regering over een contract ter waarde van 1,4 miljard dollar voor een in het Amazoneregenwoud te installeren bewakingssysteem. De
NSA
gaf de details door aan de American Raytheon Corporation, dat het contract kreeg. In de Filippijnen, Malawi, Peru, Tunesië en Libanon zorgden Silkworth en Moonpenny ervoor dat contracten die anders aan Europese bedrijven zouden zijn gegund nu naar Amerikaanse ondernemingen gingen. In 2007 zei Brian Gladwell, een voormalige computerdeskundige bij de
NAVO
: ‘In cyberspace hebben we nu een situatie waarbij diefstal van handelsinformatie met staatssteun een groei-industrie is.’

Nadat Stella Rimington directeur van contraspionage was geworden, veranderde ze onder meer de manier waarop
MI
5 personeel rekruteerde, overigens niet zonder daarbij op verzet te stuiten. Haar aanstelling op een post die voorheen enkel door mannen werd bekleed, werd door veel van haar mannelijke collega’s gezien ‘als een stap te ver, en ik heb gehoord dat er op de herentoiletten het nodige werd gemopperd’, herinnerde ze zich. Ze negeerde het en zette haar campagne voort met zorgvuldig geformuleerde advertenties in kranten en bladen, waarbij vrouwen nadrukkelijk werden uitgenodigd om te solliciteren.

Ze besefte dat dit ook problemen met zich meebracht. De vrouwen die zich meldden waren vaak begin twintig, en hoewel ze beschikten over de vereiste intellectuele vaardigheden was hun persoonlijkheid nog in ontwikkeling. Vanuit haar eigen ruime ervaring wist ze dat werken bij contraspionage of analyse een zekere rijpheid vereiste, alsook
het vermogen om oordelen te vellen die verreikende gevolgen konden hebben.